:: درباره گناباد

شهرستان گناباد بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، تا قبل از جدا شدن بخش بجستان، بیش از ۱۱۰٬۰۰۰ نفر جمعیت داشته‌است. بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰، این شهرستان ۸۰٬۷۸۳ نفر جمعیت دارد و دارای ۲ بخش و ۴ دهستان است. جمعیت این شهرستان در سرشماری سال ۱۳۹۵ به ۸۸٫۷۵۳ نفر رسیده‌است. این جمعیت در قالب ۲۷۶۰۷ خانوار در این شهرستان سکونت دارند. در حال حاضر این شهرستان حدود ۸۸ هزار نفر جمعیت دارد.

گناباد شهری دانشگاهی است که حدود ۲۰ درصد جمعیت آن را دانشجویان بومی و غیربومی تشکیل می‌دهند و مردم گناباد برای جایگاه دانشگاه، استادان و دانشجویان احترام ویژه‌ای قائل هستند.

تاریخچه شهرستان گناباد

 گناباد نگین كویر

گناباد با بارندگی متوسط 166 میلیمتر در سال جزو مناطق خشک و نیمه‎خشک و نیمه بیابانی ارزیابی گردیده و با توجه به درجه حرارت بالا و نبود رودخانه دایمی در گذشته برای زیستن مکان مناسبی نبوده اما حفر قنات و دسترسی به سفره های زیرزمینی  ظاهرا زمینه اقامت را در آن منطقه فراهم کرده و آن اقدام به شکل گیری زیستگاههای متعدد منجر شده است .موقعیت گناباد در نقطه تلاقی راههای منتهی به مراکز اقتصادی ، فرهنگی و تمدنی کهن نیز رونق و توسعه همه جانبه آن را موجب شده تا آنجا که کوه و دشت گناباد در روایات اسطوره ای امکان تدارک دهها هزار جنگ جوی ایرانی و تورانی را در دو نبرد «پشن» و «دوازده رخ» داشته است .گناباد در دوران تاریخی از چنان جایگاهی در جنوب خراسان برخوردار بوده که معابد بزرگ آن به نیازهای معنوی مردم در گستره ای وسیع پاسخ می داده اند . مردم گناباد هم مثل دیگر قهستانیها در سال 29 هـ . ق پذیرای دین مبین اسلام شدند و وفاداری خود را به آن آیین الهی ابراز داشتند اما جور حکم و عوامل بنی امیه و بنی عباس مردم صبور و حق جوی گناباد را به مخالفت واداشت وآن مخالفتها در سال 203هـ . ق پس از شهادت علی بن موسی الرضا (ع) زمینه حضور محمدعابد و زید ، دو برادر مبارز امام رضا(ع) را در گناباد فراهم کرد . عقبه کاخک رزمگاه آن دو برادر با سواران مأمون عباسی و مدفن شد و زید پس از شهادت محمد عابد رهسپار افریز در مجاورت کاخک شد و در آنجا به شهادت رسید .از آن دوران عقبه کاخک زیارتگاه شیفتگان آل علی (ع) شد و به برکت وجود مرقد مطهر آن امامزاده کاخک رونق گرفت و بعدها به بازار پرجنب و جوشی تبدیل گردید .در قرون اولیه اسلام در منطقه گناباد شهرها و آبادیهای بزرگ و وسیعی وجود داشت که «جنابد» ، «بون» ، «پشن » از آن جمله بود .از اواخر قرن پنجم تا اواسط قرن هفتم هجری اسماعیلیه در قهستان مانع دخالات مستقیم و روزمره حکام سلجوقی و خوارزمشاهی و مغول در منطقه بودند و اهالی شهرها و آبادیها ازآرامش نسبی برخوردار شدند و حتی یارای این را داشتند که از پایگاه قلعه شهاب در نزدیکی زیبد به هموطنان بازمانده و آواره خود در فتنه خانمانسوز مغولها خوراک و پوشاک برسانند .در سال 655 هـ . ق هلاکوخان به قلعه های اسماعیلیه در قهستان حمله برد و اکثر آنها را در هم کوبید . قهستان به تصرف ایلخانان مغول در آمد و در اوایل قرن هشتم هجری گناباد مرکز قهستان و مقر حکومت «مولائیان» شد و اهمیت فراوان یافت .از اواسط قرن نهم هجری به بعد اگرچه هجوم و چپاول ازبکها و ملک محمود سیستانی و ترکمنها و حسنی ها برای مردم گناباد تلخکامی به همراه داشت اما این دوران توام با شکوفایی و رونق علم و فن نیز بود و فرهیختگان گنابادی در خیلی از عرصه ها خوش درخشیدند .کثرت منجمین گنابادی در دوران صفویه شگفت انگیز بود و پاشاهان صوفیه «جز اختر شناسی را که در گناباد پرورش یافته باشند به حضورنمی پذیرفتند» در دوران معاصر نیز گناباد بزرگمردانی چون محمد پروین گنابادی در دامان پرورانده و اینک نیز فرزندان شاسته اش در همه زمینه ها و از جمله در عرصه هنر توفیقات زیاد به دست آورده اند.

از گذشته های پرفراز و نشیب گناباد اکنون در عرصه شهرستان آثار و نشانه های فراوانی باقی مانده است که برخی از آنها اگر بی نظیر نباشد کم نظر است . یکهزار و صد و پانزده رشته قنات  مهمترین نشانه های نبوغ ، ابتکار و عشق به زندگی در گناباد و نمادهای بارز تدبیر و دانش و تمدن ایرانی می باشد و قنات قصبه با بیش از سی و سه هزار متر طول نماد عینی حماسه زندگی مردم گناباد است . قلعه های فراز کوههای گناباد سمبل های پایداری و مقاومت و بناهای برجای مانده حکایتگر ایمان ، توانمندی و اندیشه های سازنده و همگرای مردم و هنرهای سنتی و آداب و رسوم و فرهنگ گویشی گناباد برخاسته از زمینه مناسب و اصیلی است که به همت مغزهای متفکر و دستهای توانا هموار و باور شده است . همه شواهد فرهنگی ، علمی و هنری بر یک خصیصه بارز مردم گناباد تأکید بر ذخایر معدنی و استعدادها و توانمندیهای ذاتی خود در بهره برداری از خاک و آب به توسعه همه جانبه آن شهرستان امیدوار باشند.

موقعیت جغرافیایی و طبیعی

شهرستان گناباد با مساحتی حدود 5902 كیلومتر مربع از نظر موقعیت در طول جغرافیایی 58 درجه و 41 دقیقه و عرض جغرافیایی 34 درجه و 21 دقیقه قرار دارد و شهرستانهای همجوار آن در شمال فیض آباد و بجستان ، مغری فردوس و بجستان ، شرق خواف و درجنوب قائن است . ارتفاع متوسط این ناحیه از سطح دریاهای آزاد 1105 متر است . مركز آن شهر گناباد بوده و در 260 كیلومتری مشهد قرار گرفته است كه بر اساس آخرین تقسیمات كشوری دارای 2 بخش به نامهای مركزی و كاخك ، 3 شهر ، 4 دهستان و حدود 125 آبادی دارای سكنه است .

پیشینه تاریخی

موزه ها

موزه باستان شناسی

موزه گناباد واقع در كوی شرقی در محل مسجدجامع واقع گردیده است . شبستان شمال شرقی آن بعنوان مكان موزه تعیین شده و بصورت ستوندار با جرزهای بسیار مستحكم و قوی و طاقهای متعدد و دارای محرابی با تزئینات گچبری متعلق به دوره قاجار است . از ویژگی  این موزه وجود محراب تاریخی دیگری است كه طی كاوش و پیگیریهای باستانشناسی نمایان و به نمایش گذاشته شده است این محراب نیز دارای تزیینات گچبری و كتیبه بسیار زیبا و متعلق به دوره ایلخانی است .

برخی آثار موزه

1.   وقف نامه و فرمان نامه دوره قاجار

2.   سكه هایی از قرن اول تا دوران قاجار

3.   اشیا اهدایی مردم گناباد

4.   ظروف و اشیا فلزی و سفالی

5.   كتیبه های آجری مدرسه نجومیه و چندین اثر مهم دیگر

«مدرسه علمیه نجومیه»

بنای این مدرسه در کوی شرقی شهر گناباد و در مجاورت یکی از سردردهای ورودی مسجد جامع واقع شده است . این مدرسه از یادگارهای معماری اسلامی در عصر صفویه می باشد که نشان دهنده ارج و مقام و علم و دانش در آن روزگاران است . این مدرسه به سبب تدریس هیات و نجوم در آن به مدرسه نجومیه مشهور گشته و معماری آن شامل هشتی ورودی دالان ، صحن و حجره های پیرامون آن است . این بنا در دوران قاجار مرمت گشته و در ساختمان آن تغییراتی داده شده است . در گذشته های نزدیک از فضاهای موجود در مدرسه بعنوان اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری گناباد و مجموعه آموزش هنرهای سنتی استفاده می شده است . اما در بهمن ماه 1385 کاربری دیگری به آن افزوده شده و در این مکان اولین موزه مردمشناسی شهرستان گناباد از محل اعتبارات سفر ریاست محترم جمهوری افتتاح گردید . در این موزه گوشه هایی از آداب و رسوم ، نحوه زیست، مشاغل بومی و هنرهای سنتی مردم گناباد به نمایش گذارده شده است .

قنات قصبه گناباد

ظاهراًوی از کنار طولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو عبور کرده است. فضای داخلی قنات دارای کانالهای و تونل های اعجاب انگیزی است که با بررسی های انجام یافته بر روی آن حفره هایی مشخص شده ظاهراً این قسمتها برای قرار دادن چراغ و پینه سوز و وسایل روشنایی به کار می رفته است. درحال حاضر میزان آبدهی این قنات 150 لیتر در ثانیه است.این پدیده می تواند با ارائه طرح مناسب به مکان توریستی بسیار جذاب و دیدنی تبدیل شود. قطعه سفالهای پراکنده در اطراف دهانه چاه ها حاکی از این است که رشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته های دیگری در مواقع خشکسالی ایجاد شده است.

عطاری و گیاهان دارویی

در قدیم الایام، عطاری بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می داده اند.خراسان رضوی به دلیل داشتن پوشش گیاهی متنوع و کوهپایه ها و دشت های آکنده از انواع گیاهان دارویی یکی از غنی ترین سرزمین های کشور در زمینه گسترده طب گیاهی به شمار می رود. از مهم ترین گونه های دارویی و ادویه می توان به گل گاوزبان،کاکوتی،فلفل، اسطوخودس،سه پستان، گل زوفا، دارچین،زردچوبه،ترنجبین،آویشن و گل زوفا اشاره مپکرد.عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی مردم سایر حوائج آنها را در زمینه انواع شربت ها، عرقیات، ادویه و غیره مهیا می نموده اند.

                               دشت ریواس زیبد

سفال مِند

آن چنان که از نام آن بر می آید این سفال دریکی از روستاهای گناباد موسوم به روستای مند تولید می شود.سفالگری در گناباد باپیشینه ای پنج هزار ساله و هم چون تمدن های هم عصر خود از شیوه ای یکسان در ساختپیروی می کند اما سفال مند با مصالح و تزئینات متفاوت به شکل پدیده ای نو ظهور ازاواخر قرن یازدهم هجری در مند رایج شده و با سفال های میبد یزد،اصطهیان فارس وشهرضای اصفهان شباهت بسیار دارد. سفال مند به لحاظ نوع مواد سازنده به دو گروه جسمیو چینی تقسیم می گردد. ماده ی اولیه ی سفال جسمی خاک رس و سفال چینی ترکیبی از پودرسنگ و گل سرشور میباشد. سفال مند معمولاً لعاب دار است. اما مهم ترین مشخصه ی سفالمند عناصر تزئینی برگرفته از طبیعت است.